ნაირა გელაშვილის წინასიტყვა "კავკასიური ეტიკეტი - ეთნოლოგიური ეტიუდებისათვის".

წინასიტყვაობა

„აქეთ, აქეთ, ჩვეულებანო!

არ გაგვაჩნია ჩვენ საკმაო ადათ-წესები,

მიდის ყოველი და ლაყბობით უფასურდება.“

რაინერ მარია რილკე

     მეოცე საუკუნის უდიდესი ევროპელი პოეტი და მოაზროვნე - რაინერ მარია რილკე (1875-1926), ისევე, როგორც უკანასკნელი საუკუნეების ყველა გამორჩეული პოეტი, ფილოსოფოსი თუ რელიგიური მოაზროვნე, თავის ეპოქას - „ტექნიკური პროგრესის ხანას“ - უკიდურესი სულიერი გაღატაკების ნიშნით აღბეჭდილს ხედავს;

     ხედავს ადამიანს, რომელიც იმდენად სწრაფად შორდება საკუთარ თავს, რომ ამ მზარდი სიშორიდან თავისი მეტაფიზიკური ვინაობის დალანდვასაც კი ვეღარ ახერხებს;

     ხედავს „ადამიანთა მოდგმას“, სამყაროს შესახებ საუკუნეთა მანძილზე დაგროვილ ინტუიტურ თუ გამოცდილებისმიერ ცოდნას შეუნელებელი სისწრაფით რომ სწყდება და მთლიანად ყოფიერების ზედაპირზე ამოდის.

      ამიტომ უწოდებს იგი თავის თანამედროვე კაცობრიობას „ზედაპირულ მოდგმას“. „ზედაპირული“ თავისი მნიშვნელობით იგივეა, რაც დიდი გერმანელი პოეტისა და მოაზროვნის - ფრიდრიჰ ჰიოლდერლინის (1770-1863) „მწირი დრო“. „მწირი“, ანუ შინაგანი სერიოზულობისა და სილამაზისაგან, დახვეწილი ფორმებისა და ნიუანსებისაგან დაცლილი, უდიერი, არსებითად უნაყოფო „ცივილიზაცია“, რომელიც მოსწყდა და დაუპირსპირდა არა მხოლოდ თავის სულიერ მემკვიდრეობას (ტრადიციას), არამედ თავად სამყაროს: როგორც ცოცხალ და მგრძნობიარე მთელს, როგორც ერთიან საიდუმლოს.

     „ზედაპირულ - მწირი“, ანუ მატერიალისტური დროის ერთ-ერთი არსებით ნიშნად „წესების“, „ადათ-წესების“, ტრადიციული ქცევის ნორმებისა თუ ზრდილობის ნორმების გაქრობას მიიჩნევენ.

     მე განგებ ვიმოწმებ დიდ ევროპელებს „ტრადიციის“ მნიშვნელობაზე საუბრისას (და კიდევ მრავალი შემეძლო დამემოწმებინა ჩვენში ერთ დროს კარგად ცნობილი თომას მანის, რომენ როლანისა თუ ჰერმან ჰესეს ჩათვლით), თორემ ამ საკითხთან დაკავშირებით კიდევ უფრო მეტი ავტორი ქართული თუ აღმოსავლური სინამდვილიდან შემეძლო მომეხმო.

     და სწორედ მათ იმიტომ ვიმოწმებ, რომ დღეს საქართველოში გაბატონებული, შინაგანად უკიდურესად ღატაკი იდეოლოგიის - „ნეოლიბერალიზმის“, როგორც „ახალი მატერიალიზმის“, ადეპტებს შევახსენოთ: ხალხი ისეთივე საიდუმლოა, როგორც ადამიანი და სამყარო. და ევროპის სიდიადე „მწირ მატერიალიზმში“ ან მის სრულიად უნაყოფო სახეობაში „ნეოლიბერალიზმში“ კი არ მდგომარეობს, არამედ გრძნობისა და აზრის იმ სიღრმეში, რომელიც საუკუნიდან საუკუნემდე გროვდებოდა, თაობიდან თაობას გადაეცემოდა და ევროპის დიდ სულიერ აუზს ქმნიდა. ეს იყო ღრმა და ყოვლისმომცველი რელიგიურობა, ანუ სამყაროს აღქმა იმ ცოცხალ მთელად, სადაც ყველა და ყველაფერი ერთმანეთთან კავშირშია, რადგან ყოველივე არსებული ერთი მარადიული და უხილავი საწყისიდან იღებს სათავეს.

     ამ მსოფლგანცდის საბოლოო გამოხატულებად ევროპისათვის ქრისტიანობა იქცა და ასე გაგრძელდა „რკინის ანგელოზების“ ხანამდე, ანუ „ტექნიკურ ერამდე“, რომელმაც მოიტანა ახალი ილუზია: რომ ადამიანმა უკვე დაიპყრო სამყარო და ღმერთი - ეს „უმწეოთა გამოგონება“ - აღარ სჭირდებოდა.

     მატერიალიზმს, როგორც მსოფლმხედველობისა და ცხოვრების წესის გაბატონებას, მიზეზად დაედო და შედეგად მოჰყვა ცნობიერებისა და ცხოვრების უკიდურესი პროფანაცია, გამოშიგვნა, გაძარცვა „წესისაგან“, რიტუალისაგან, კულტურული ნორმებისაგან. ეს არის ის, რასაც „დესაკრალიზაციას“ უწოდებენ, როცა ადამიანი მთლიანად კარგავს იმ გრძნობას, მოწიწება, ღვთაებრივი შიში და რიდი რომ ჰქვია. და ამასთან ერთად კარგავსსაკუთარი ფასისა და ღირსების განცდასაც. რადგან თუ ადამიანი ცხოველთა მოდგმის შთამომავალია, ისეთი პატივისცემით ვერ განიმსჭვალები მის მიმართ, როგორც იმ არსების მიმართ, რომელიც ღმერთის ყველაზე მნიშვნელოვანი და ძვირფასი ქმნილება, მისი ხატი და მსგავსება, ანუ ბუნების გვირგვინია.

     მატერიალისტური მსოფლმხედველობები ტრადიციების, წეს-ჩვეულებათა მნიშვნელობას მხოლოდ იმაში ხედავენ, რომ ისინი სოციალურ თანხმობას, განსხვავებულთა თანაცხოვრების მძიმე პრობლემების მოგვარებას უწყობენ ხელს.

რა თქმა უნდა, წეს-ჩვეულებებს სოციალური რეგულაციების ფუნქციაც აკისრიათ. მაგრამ, დადგენილია, და ამაზე ცნობილი კავკასიოლოგი ნუგზარ ანთელავაც მიუთითებს, რომ ყველაზე უფრო ღრმა და შთამბეჭდავი ტრადიციები და მათი ძალზედ მნიშვნელოვანი შემადგენელი: ადამიანთა ქცევის წესები, ანუ ეტიკეტი თუ ღირსების კოდექსი დიდწილად სათავეს სწორედ რელიგიურ, საკრალურ მსოფლგანცდაში იღებს.

ძველი, ფუნდამენტური ტრადიციები თუ ადათ-წესები ამოზრდილნი არიან ერთი მთავარი შეხედულებიდან: შეხედულებიდან სამყაროსა და ადამიანზე, როგორც ღმერთის ქმნილებაზე. აქედან მოდის რწმენა-წარმოდგენა, რომ ადამიანი თავისი და სამყაროს წარმომავლობის შესაბამისად, ანუ დადგენილი წმინდა „წესებით“ უნდა ცხოვრობდეს.

აქედან მოდის წარმოდგენები სტუმარსა და სტუმარ-მასპინძლობაზე, წარმოდგენები ბავშვზე, მოხუცზე, მშობლებზე, სიკვდილსა და სიცოცხლეზე...

     რატომ უნდა ვცე პატივი სტუმარს ჩემს თავზე მეტად?

     იმიტომ, რომ შენც სტუმარი ხარ ამ სამყაროში, ადამიანო, რომელსაც ღმერთმა უსასყიდლოდ დაგახვედრა „უთვალავფერიანი“ მორთულ-მოკაზმული ქვეყნიერება: ცა და მიწა-წყალი და შენც ღმერთს უნდა მიბაძო, როცა სტუმრად შენს სახლში ვიღაც, სახლში, რომლის პატრონიცა და გამგებელიც შენა ხარ. აი, ეს აზრი იკითხება ამ ტრადიციაში, რომელიც „სახლის“, როგორც ასეთის, საკრალური ელემენეტებით არის განმტკიცებული: როგორც ცნობილი ეთნოლოგი და ფოლკლორისტი ნანული აზიკური მიუთითებს: „სტუმარი  ხელშეუხებელია მასპინძლის ჭერქვეშ, მაშინაც კი, როდესაც ის მოსისხლე მტერია, იმიტომ, რომ მას იცავენ მფარველი ღვთაებები: „კერის პირის ანგელოზი“ და „ფუძის ანგელოზი“. ოჯახს თავშეფარებული სტუმრის წინააღმდეგ ხელის აღმართვა ამ ღვთაებების წინააღმდეგ ამხედრებას ნიშნავს, და ამის ჩამდენს თავს დაატყდება მათი რისხვა“. ეს უძველესი წარმოდგენები, შერწყმული რაინდულ კოდექსთან, განაპირობებს ვაჟა-ფშაველას ტრაგიკული გმირის ჯოყოლას ამბოხსა და თავგანწირულ მცდელობას, დაიცვას თავის სახლში მყოფი სტუმარი თანასოფლელთა შურისძიებისაგან. 

      

     ვინ არის ბავშვი? რატომ უნდა ვცე პატივი და გადავყვე მის მოსვლას?

     ბავშვი მხოლოდ ყველაზე უმწეო არსება როდია. ის ამავე დროს ყველაზე მაღლა მდგომია ოჯახში. რატომ? იმიტომ, რომ ყველაზე ახალი მოსულია ღმერთის უხილავი სამყაროდან, მას იმ სამყაროს შუქი და ხსოვნა მოჰყვება გაუხეშებულ ადამიანთა საცხოვრისში, ბავშვი თავადაც ანგელოზია და ღმერთის ყველაზე ძვირფასი ქმნილება (როგორც იესო ქრისტე ამბობს, ბავშვების ანგელოზები ღმერთს სახეში უყურებენ). და ამავე დროს: შენ კი აჩენ ბავშვს, მშობელო, მაგრამ ის ღმერთისაა, ისევე, როგორც მთელი სამყარო. და შენ მოგებარა, რათა სიყვარულითა და პატივისცემით ზრუნავდე მასზე. მაგრამ ის არ არის შენი საკუთრება და უფლება არა გაქვს დაჩაგრო და შეურაცხყოფა მიაყენო.

     ამ რელიგიური განცდა-ცოდნის ადეკვატური გამოხატულება ძველ ყოფით კულტურებში იყო განსაკუთრებული პატივისცემა ბავშვისადმი: მაგალითად, როდესაც ბავშვი ოთახში შედიოდა, უფროსები ფეხზე დგებოდნენ (რაც კარგა ხანს შემორჩა კავკასიის მთიელ ხალხებში).

     ვინ არის მოხუცი? რატომ უნდა მოვექცეთ ამ უღონო არსებას პატივისცემით და მოვუაროთ, მიუხედავად ამისა, რომ ეს ძვირად გვიჯდება და არანაირი მატერიალური მოგება ამას არ მოსდევს? პირველ რიგში, მოხუცის პატივისცემასა და მოვლას ითხოვს სოციალური ეთიკის ნორმა: რომ მოხუცს შვილმა, საზოგადოებამ თუ ქვეყანამ უკან უნდა დაუბრუნოს მის მიერ გაწეული ამაგისა და შრომის მორალურ-მატერიალური საზღაური; გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია მოხუცის ფსიქიკური თავისებურება: რაკიღა ფიზიკური უღონობის გამო მისი სული აღარ იფანტება მიწიერ საქმიანობაზე, ბრძოლაზე, ფუსფუსზე, იგი უნებურად საკუთარ სიღრმეში: წარსულის მოგონებებში მოექცევა; მოხუცში თავისებურად ხორციელდება წარსულის კავშირი აწმყოსთან და კავშირი სიცოცხლისა სიკვდილთან. მოხუცის გამოცდილება ცხოვრებას მუდამ სჭირდება. მოხუცი არის გრძელი, ცოცხალი მატიანე და წარსულის ხსოვნას შთამომავლობას გადასცემს.

      გარდა ამისა, მოხუცზე შეხედულებებში სხვა, რელიგიური მომენტიც ფიგურირებს: მოხუცი ახლოს არის სიკვდილის საუფლოსთან, უხილავი და ხილული სამყაროების მიჯნასთან; ეს რაღაც მისნურ-მისტიკურ ელემენტს აღვიძებს მასში; 

      უფროსებისა და უმცროსების ურთიერთმიმართების წესი: ერთი მხრივ, უმცროსების მიერ უფროსების, მათ შორის, მოხუცების პატივისცემა; მორჩილება და გამგონეობა მათ მიმართ, მეორე მხრივ: ბავშვის განსაკუთრებული პატივისცემა უფროსების მხრიდან - იყო იდეალი, ნორმა, რომლის დარღვევაც სახიფათო ტენდენციად აღიქმებოდა.  

     როგორც ცნობილია, ათი მცნების ერთ-ერთი მოთხოვნა: "პატივი ეცი შენს მამასა და დედას, რათა მოგეცეს სიკეთე და დღეგრძელი იყო ქვეყანაზე", შევსებულია ახალი აღთქმის მოთხოვნით: "თქვენ კი მამებო, ნუ გააღიზიანებთ თქვენს შვილებს, არამედ აღზარდეთ ისინი უფლის მოძღვრებითა და დარიგებით. (ეფეს. 6, 2-4). ეს ეთიკური წონასწორობა თაობათა შორის (წმინდა წერილისგან დამოუკიდებლად თუ მისი არაპირდაპირი გავლენით) ასახული იყო უფროს-უმცროსობის ტრადიციულ წესებში, რაც ნაწილობრივ ჯერ კიდევ შემორჩენილია კავკასიის (განსაკუთრებით, ჩრდილო კავკასიის) მთიელ ხალხებში.  

     თავის საეტაპო კვლევაში "ცივილიზებული კაცობრიობის რვა მომაკვდინებელი ცოდვა", დიდი მეცნიერი კონრად ლორენცი (1927-1989) ერთ-ერთ ასეთ "ცოდვად" თაობათა შორის ტრადიციული ურთიერთმიმართების ნგრევას მიიჩნევს, და ჩვენც უკვე ოცი-ოცდახუთი წელია თავზარს გვცემს საქართველოს ყოფაში უმცროს-უფროსობის ინსტიტუტის ერთიანი ჩამოქცევა, რაც პოსტსაბჭოთა ქართული კაპიტალიზმის მიერ ადამიანისა და ხალხის აბუჩად აგდების, ამავდროულად: განათლებისა და კულტურის უკიდურესი დაკნინების შედეგად უნდა ჩაითვალოს.    

     განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს "უცხოთა დამეგობრების", "ძმადნაფიცობის", "ყონაღობის" ტრადიცია: ორი უცხოტომელი, უმეტესწილად სხვადასხვა რელიგიის წარმომადგენელი მამაკაცი (უფრო ხშირად სწორედ ქრისტიანი და მუსლიმი) ერთმანეთს უმეგობრდებოდა.  

     ძალიან იშვიათად ეს მეგობრობა მამაკაცსა და ქალს შორისაც გაჩენილიყო (ამ სტრიქონის ავტორების დიდ ბებიას, სილამაზით განთქმულ ნატო ქადაგიშვილ-გელაშვილისას სოფელ ნუკრიანში "ყონაღად" ჰყავდა ლეკი კაცი, რომელიც პერიოდულაც ჩამოდიოდა დაღესტნიდან და ქვაბებს ჰკალავდა. მის გამოჩენაზე ხალხი თურმე კმაყოფილებით ამბობდა: "ნატოს ყონაღი ჩამოვიდაო" და ნატოს მეუღლეცა და ბავშვებიც დიდის პატივით იღებდნენ ამ კაცს, რომელიც ზოგჯერ შვილსაც მოიყოლებდა ხოლმე). დიდი მანძილით ერთმანეთისაგან დაშორებული ყონაღები მაინც ინარჩუნებდნენ კავშირს ერთმანეთთან და გაჭირვების შემთხვევაში ერთმანეთის გვერდით იდგნენ. თუ ერთი ყონაღი გარდაიცვლებოდა, ცოცხლად დარჩენილი მის ოჯახს ისევე უპატრონებდა, როგორც საკუთარს.  

     განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ბავშვების გაცვლის ყონაღური ტრადიცია: "ყონაღები ერთიმეორეს ბავშვებს აძლევდნენ აღსაზრდელად... ეს წესი მიზნად ისახავდა ნათესაური ურთიერთობის განმტკიცებას", მეზობელი ხალხების ენების შესწავლას, ხალხთა დაახლოებას შემდგომი ურთიერთობის გასაადვილებლად. "ასე იზრდებოდნენ საქართველოს... ბავშვები აზერბაიჯანელ ყონაღთა ოჯახებში და - პირიქით".

      "დაყონაღებული ოჯახები მეტად გულუხვნი იყვნენ ერთიმეორის მიმართ და ერთმანეთს ძვირფასი საჩუქრებით სტუმრობდნენ". "თავის უმემკვიდრო ყონაღს ყონაღი ღვიძლ შვილს აძლევდა მემკვიდრედ". "ყონაღურ ურთიერთობებში განსაკუთრებით აღსანიშნავია საოცრად ფაქიზი, მოკრძალებული დამოკიდებულება ერთიმეორის რელიგიური მრწამსის მიმართ. აღსაზრდელად წაყვანილ ბავშვს არ ავიწყებდნენ თავის რჯულს, ენას, ზნე-ჩვეულებას, არ მიჰყავდათ მეჩეთში, არ ასწავლიდნენ ლოცვებს" - ვკითხულობთ ს. რეხვიაშვილისა და ნ. აზიკურის კვლევებში. 

      განსაცვიფრებელი სულიერი სინატიფე ვლინდებოდა გლოვისა და გარდაცვლილის დატირების ტრადიციაში: გამწარებული ჭირისუფალი, რომელიც ხმამაღლა დასტირის თავის მშობელს, ძმას ან ვინმე ახლო ნათესავს, "ჩუმდება, როცა სამძიმარზე მასზე უბედური ქალი შედის: მგლოვიარე დედა არ იტირებს იმ ქალის თანდასწრებით, რომელსაც შვილი საერთოდ არ ჰყოლია" (რადგან მიაჩნია, რომ ის უფრო უბედურია) და "ასევე შვილები ჩუმდებიან, ხმას არ იღებენ მიცვალებულ მამაზე ან დედაზე, თუ სამძიმარზრ შვილმკვდარი დედა მივა" (ნანული აზიკური "გლოვის წესი").  

     დაბოლოს, როგორია ძველი რწმენა-წარმოდგენა სიცოცხლეზე? სიცოცხლე "წუთისოფელია". ქართულ ენაში გამოხატული "მემენტო მორი", "გახსოვდეს სიკვდილი". ჩვენი სიცოცხლე ერთი წუთია და დრო არ უნდა დაიკარგოს უქმად და უაზროდ. მოგზაური არსება - ადამიანი ტოვებს დედამიწას და სხვაგან მიდის. მისი სიცოცხლე სხვაგან და სხვანაირად გრძელდება. ამიტომ არის სიკვდილი "გარდაცვალება", ანუ სახეცვლილი სიცოცხლე - გვასწავლის თავად ენა. და ეს სულ სხვა სიფრთხილისა და პასუხისმგებლობისაკენ მოუწოდებს ადამიანს, რათა მან უსასრულოდ გრძელ გზაზე (კლასიკური რელიგიებისთვის - სულიერი, წარმართობისთვის - ფიზიკურ-საგნობრივი) საგზალი წაიღოს. და წარმოიშობა მთელი წყება სხვადასხვა ხალხების რელიგიური რიტუალებისა, რომლებსაც ბევრი რამ აქვთ ერთმანეთთან საერთო, მით უფრო, თუ ისინი ერთი რეგიონის ხალხები, ანუ მეზობლები არიან. 

     კრიზისი, რომელსაც დღეს მთელი საქართველო და მსოფლიო მოუცავს, უპირველესად რელიგიურ-კულტურული კრიზისია: ანუ ეს არის ეგზისტენციალური გზაკვალაბნეულობა, რომლის შედეგებიც ისეა მოზღვავებული, რომ ადამიანს გამოსავალი ვეღარ უნახავს. სასოწარკვეთა, სიღატაკე, სისასტიკე; უსაზრისობა, უცოდინრობა და უზრდელობა; მოწყენილობა და უსირცხვილობა გამსჭვალავს ერთიანად ჩვენს საარსებო სივრცეს. 

     (ერთხელ რომის იმპერიის შესახებ ერთ ფუნდამენტურ კვლევას ვკითხულობდი და ძალიან გამაკვირვა ლაპიდარულმა დასკვნამ, რომელიც თითქოს მოულოდნელად მოჰყვა პოლიტიკურ-ეკონომიკური, სამხედრო-სოციალური ასპექტების ანალიზს: რომის იმპერია დაიღუპა იმიტომ, რომ ხალხმა დაივიწყა თავისი წარსული და მდიდრებმა ზურგი შეაქციეს ღარიბებსო. „წარსული“ - ესე იგი, ისტორია, კულტურა და ტრადიციები.

     ჩვენც დავივიწყეთ ჩვენი წინაპრების მიერ გადმოცემული სულიერი მემკვიდრეობა, რის გამოც მართლა მნიშვნელოვან ახალსაც ვერ ვქმნით, და დავუშვით მართლაც საარაკო სოციალური სისასტიკე და ბავშვების შიმშილი).

     ადამიანის უფლებების, ქალისა და ბავშვის და სხვათა და სხვათა უფლებებზე გამართული, რატომღაც თითქმის აგრესიული დისკურსი, სულ ცოტა, ორი ათწლეული რომ გრძელდება უკვე, და ხალხს ბევრი ვერაფერი გააგებინა, იმით უნდა დაგვეწყო, რომ ჯერ ჩვენივე წარსულის კულტურულ სიღრმეში მოგვეძია წესები და ტრადიციები, რომლებიც ადამიანის ღირსების სიღრმისეული შეგრძნებიდან მომდინარეობენ. და მერე გვემხილებინა ის კონსერვატიული ნაციონალისტები, რომლებიც ისევე არ იცნობენ ამ „წესებს“, როგორც ნეოლიბერალი კოსმოპოლიტები.

     წინამდებარე წიგნი „კავკასიური ეტიკეტი“, რომელიც ეთნოლოგიური ეტიუდებისაგან შედგება, შეიძლება შეეწიოს იმ ამოცანების გადაჭრას, რომელთა გადაჭრა აუცილებელია, თუკი საზოგადოებას ამ დედამიწაზე ცხოვრების გაგრძელება სურს: ამ არსებითი კრიზისიდან გამოსვლა დეკორაციული კორექტირებებით აღარ გამოვა: თუ თანამედროვე სულიერი დეგრადირების პროცესი საერთოდ შექცევადია, მაშინ ეს შეიძლება ადამიანისა და ცხოვრების ხელახალი განსულიერებითა და გაკეთილშობილებით განხორციელდეს.

     და ამ გზაზე საკუთარი სულიერი მემკვიდრეობის ათვისება პირველად გადასადგმელი ნაბიჯია: ამ მემკვიდრეობის ძირეული ნაწილი კი ყოფითი კულტურა, ქცევის წესები, თავაზიანობისა და ზრდილობის ნორმები გახლავთ, სულს რომ ღაფავს დღევანდელ - უკვე შემაშინებლად გაველურებულ საქართველოში.         

     რა თქმა უნდა, ძველი ტრადიციებიდან უმეტესობა მხოლოდ იმ დროს იყო გასაგები და შესაძლებელი, როცა წარმოიქმნა; მრავალი წარმართული ან ცრურწმენაზე დამყარებული ტრადიცია კლასიკურმა რელიგიებმა: ქრისტიანობამ თუ ისლამმა ჩამოაშორეს ცხოვრებას, და მათი გახსენება თუ თავიდან შესწავლა მხოლოდ ადამიანის გამოუცნობი ფენომენის, მისი ხანგრძლივი ისტორიის კვლევას ემსახურება.  ეს კვლევა კი სრულიად აუცილებელია, თუკი საზოგადოებას არ სურს საერთოდ აიღოს ხელი თვითშემეცნებაზე.

     მაგრამ ამ ქცევის წესებიდან („ეტიკეტიდან“) მრავალი ნორმა ნამდვილად იმსახურებს გახსენებას, რათა:

     ა) ეგებ კიდევ შევაჩეროთ ადამიანური ღირსების მზარდი დეფიციტი (მაგალითად, თუნდაც, ბოლო ხანებში კაპიტალისტური დასავლეთის გავლენით დანერგილი ეს „წესი“: მრავალი მოზარდი და ახალგაზრდა ტრანსპორტში ადგილს აღარ უთმობს მოხუცს, რადგან „ბილეთში ფული აქვს გადახდილი“; აღარ ეხმარება მოხუცს ტვირთის წაღებაში; მამაკაცი ადგილს აღარ უთმობს ქალს და ა.შ.)

     ბ) გამოვიყენოთ ძველი ხალხის გამოცდილება: სახალხო დიპლომატია - იმ კონფლიქტებისა და დაპირისპირებათა მოგვარებისათვის, რითაც ასე „მდიდარია“ ცხოვრება საქართველოსი.

     გ) როგორც მეცნიერები ამბობენ, 21-ე საუკუნე მრავალი ენის, დიალექტის, კილოკავის, ეროვნულ-კულტურული თავისებურების და მრავალი პატარა ხალხის სასაფლაოდ გადაიქცევა (ქართველი ხალხიც ხომ „მომაკვდავი“ ხალხების რიგში დგას). ამას იწვევს დღევანდელი სოციალური უსამართლობა, სიღატაკე და „გლობალიზაცია“ მცირერიცხოვანი ხალხების ცხოვრებაში.

     საკუთარი ადათ-წესების, საერთოდ, სულიერი მემკვიდრეობის შესწავლა დაგვეხმარება, როგორც ილია ჭავჭავაძე იტყოდა, „ეროვნული ვინაობის“ გაგებასა და სხვა ხალხებთან ისეთ ინტეგრაციაში, რაც არ იქნებოდა ჩვენი კულტურული თვითმყოფადობის გაქრობის საწინდარი.

-         ნაირა გელაშვილი.